آموزش بهداشت جامعه

آموزش بهداشت جامعه

آموزش بهداشت جامعه

مقدمه

در هر موردی كه از لزوم دگرگون سازی انسانها در زمینه مسایل تندرستی سخن می رود، فوراً موضوع آموزش بهداشت مطرح می شود. همه می گویند باید مردم را در باره موضوعات مختلف بهداشتی آموزش داد. اما كمتر می گویند چگونه؟ و اینكه چه اصول و قواعدی بر عملكردهای آموزش بهداشت حاكم است و عوامل تقویت و یا تضعیف كننده رفتارهای مورد تایید علوم بهداشتی كدامها هستند؟ و چگونه می توان دگرگونیهای مورد نظر را در رابطه با سلامت انسانها تا آنجا كه به وی و محیط زندگیش مربوط می شود، بوجود آورد؟ و این بحثی است كه در این مجموعه، در جریان بررسی مسایل مختلف آموزش بهداشت به آن پرداخته شده و نحوه دستیابی به زندگی سالم در پرتو توجهات لازم به امر آموزش بهداشت و پذیرش رفتارهای بهداشتی را بازگو كرده ایم.

فصل 1

تعاریف و كلیات

آموزش بهداشت دعوتی است عام برای بالا بردن كیفیتها و استانداردهای زندگی و مشاركت مردم در فعالیتهای جسمی، روانی و اجتماعی. بدین ترتیب كه مردم به نیازها و تمایلاتی گسسته یا پیوسته آشنایی پیدا می كنند و از ورای دیوار بلند سختی ها، باورهای نادرست یا ناآگاهی ها به دشت دانش و آگاهی می رسند و به زندگی خود رنگی تازه می بخشند. بهداشت راهی تازه برای زیستن نیست اما راهی تازه را برای بهتر زیستن هدیه می كند.

از آنجا كه هر موضوع علمی، تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات و موضوعات خاص خود را دارد لذا در فصل آغازین تحقیق به ذكر كلیاتی در زمینه آموزش بهداشت پرداخته و مسایل گوناگونی چون: تعریف، تاریخچه، اهداف، مبانی و اصول آموزش بهداشت، طرح و تنظیم برنامه ها و فعالیتهای آموزش بهداشت و مراحل مختلف آن، نقش مربیان بهداشت، مسایل و مشكلات آموزش بهداشت، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

تعریف آموزش بهداشت

اگرچه آشكار است كه هیچ كس نمی خواهد مریض باشد، ولی گاهی بروز بیماری غیرقابل اجتناب می باشد و احتمال اینكه در حال و آینده به بیماریهای مختلفی دچار شویم همواره وجود دارد. در زمانهای پیش از تاریخ، زندگی افراد بشر، شباهت زیادی به زندگی حیوانات داشت. همه چیز به طبیعت واگذار شده بود و آگاهی بشر در مورد بروز بیماری و غلبه بر آن بسیار اندك بود. لیكن با گذشت زمان و با پیشرفت های علمی، بشر كوشیده است كه بیماری را رفع كند و تا جائی كه امكان دارد زنده بماند.

بتدریج و به مرور زمان، آگاهی در مورد علل بیماری و راههای حفظ سلامتی افزایش یافته و علوم تخصصی نه تنها در رابطه با انسان، بلكه در مورد سایر امور زندگی نیز بوجود آمده است. از آغاز بوجود آمدن نظامهای پزشكی توسط یونانی ها، رومی ها، اعراب، مصری ها، هندیها و چینی ها، توسعه سریع و مستمری در روشهای شفابخشی بوقوع پیوسته است. علم پزشكی جدید امروزه خیلی از اسرار را در مورد مكانیزم عادی و غیرعادی بدن انسان و روشهای بهبود، آشكار نموده است.

در دوره قرون وسطی و انقلاب صنعتی كه به دنبال آن در اروپا بوقوع پیوست، تعدادی كشفیات بعمل آمد كه در شناخت علت بسیاری از بیماریهای عفونی كمك كرد. بعلاوه فعالیت های تجربی، ابزار اپیدمیولوژیكی را جهت تعیین كردن علل چندگانه بیماریهایی كه انسان بدانها مبتلا می شود توسعه بخشید. بلاهای اپیدمی همه گیر نظیر طاعون و وبا در كشورهای اروپایی در اوایل قرن از طریق كاربرد دانش كسب شده ریشه كن گردیدند. از نیمه قرن نوزدهم به بعد تاكید روزافزونی به امر پیشگیری از بیماری شده، امروزه به مسئله ارتقاء سلامتی اهمیت داده می شود.

سلامتی از طرف سازمان بهداشت جهانی به عنوان رفاه كامل جسمی، روانی، و اجتماعی و نه فقط رهائی از بیماری یا علیلی تعریف شده است. این تعریف چنان تنظیم شده است كه به فرد، نیاز به زندگی سالم و بهره مند شدن از سلامتی را از طریق اجتناب از بیماریها نوید می دهد. خدمات بهداشتی در سراسر جهان هدفشان رسیدن به بالاترین سطح سلامتی می باشد. برای تأمین سطح بالایی از سلامتی برای هر فرد و ادامه آن، لازم است نه تنها تسهیلات كافی و مناسب جهت تشخیص فوری بیماران، درمان، توانبخشی، و غیره بوجود آید بلكه همچنین بایستی برای فراهم آوردن مراقبتهای پیشگیری مناسب و ارتقاء سطح سلامت اقدام گردد. هر كسی علاقمند به سالم بودن است ولی بهرحال، در زندگی روزمره، انسان به بسیاری از امر بطور دانسته یا نادانسته دست می یازد كه او را مستعد بیماری می نماید كه در برخی اوقات این بیماریها از طریق رعایت نكردن كامل رفتارهای بهداشتی شیوع پیدا میكنند.

عدم رعایت رفتارهای بهداشتی را می توان در هر جامعه آموزش دیده، بیسواد یا باسواد، ثروتمند یا فقیر و غیره مشاهده نمود. رفتارهای درست یا نادرست بهداشتی بخشی از فرهنگ می باشد. عادات، رسوم و سنت ها عمدتاً عواملی هستند كه رفتار را در هر جامعه ای تحت تأثیر قرار می دهند. این عوامل همچنین توسط باورها، ارزشها، گرایشها و غیره تحت تأثیر قرار می گیرند.

برای اینكه مردم آماده شناخت و عمل كردن به شیوه های درست زندگی جهت حفظ سلامتی و اجتناب از بیماری باشند، نیاز به شكل دادن رفتار می باشد. آموزش مناسب برای تأمین اینگونه رفتار كه شامل رفتار بهداشتی می باشد، همان آموزش بهداشت است زیرا، هنر و علم جلب مردم به یك فرایند یادگیری برای ایجاد رفتار مطلوب به منظور سلامت به آموزش بهداشت موسوم است.

آموزش بهداشت توسط صاحبنظران و مؤلفین به صورتهای مختلفی تعریف شده است كه برخی از این تعاریف را به شرح زیر می توان بیان نمود:

-آموزش بهداشت عبارت از دانسته های زیستی، بهداشتی، اجتماعی، و تربیتی است برای كار با مردم بمنظور ایجاد و تغییر رفتار آنان در جهت بهبود سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آنان كه توسط مربیان بهداشت و با استفاده از وسایل كمك آموزشی انجام می گیرد. به بیان دیگر كلیه مراحلی كه جهت قبولاندن معیارهای بهداشتی و رد كردن معیارهای غلط طی می شود بنام آموزش بهداشت نامیده می شود.

-روندی از رشد را كه شخص بخاطر كسب تجارب جدید، رفتار و نظرات بهداشتی خود را تغییر می دهد آموزش بهداشت می گویند.

-آموزش بهداشت رشته ای از بهداشت و برنامه های پزشكی است كه شامل كوششهای برنامه ریزی شده در جهت تغییر رفتار فرد، گروه و جامعه می باشد. با این هدف كه به درمان، توانبخشی، جلوگیری از امراض و پیشرفت ختم گردد.

-آموزش بهداشت معمولاً بمعنای كوششهای رسمی و برنامه ریزی شده ای است در جهت تحریك و گسترش تجربیات در زمانی خاص با روشی مشخص، طی چند مرحله تا منجر به پیشبرد آن آگاهیها، نظرات و رفتار بهداشتی گردد كه تامین كننده بهداشت فرد، گروه و جامعه می باشد.

-روندی است با ابعاد اجتماعی، روانشناسی، عقلانی و مربوط به آن دسته از فعالیتهایی كه منجر به ازدیاد توانایی مردن در تصمیم گیریهای بهداشتی فرد، گروه و جامعه خواهد گردید. این پدیده كه بر اساس علمی استوار است، فراگیری و تغییر در رفتار را برای ارائه دهنده بهداشت و مصرف كننده آن از پیر تا جوان آسان می باشد.

با توجه به تعاریف فوق، آموزش بهداشت، همانند آموزش عمومی علاقمند به تغییر آگاهی، احساسات و رفتار مردم می باشد و در اغلب اشكال خود تأكید بر ایجاد آن گونه رفتارهای بهداشتی دارد كه تصور می رود بالاترین حد ممكن بهزیستی را به ارمغان آورند.

نكته قابل توجه، آموزش بهداشت مربوط به زمان خاص و افراد ویژه ای نبود بلكه تقریباً برای هر فردی در اجتماع بطور مستمر لازم می باشد. اشتباه است اگر فرض كنیم كه آموزش بهداشت صرفاً برای افراد بیسواد یا كم سواد لازم است. بسیار اتفاق می افتد كه حتی افراد با سطح تحصیلات بالا نیز در مورد موضوعات بهداشتی به حد كافی اطلاع ندارند و اگر هم می دانند رفتارهایشان كاملاً در جهت سلامت و بهداشت خوب نمی باشد. برای مثال، مضرات پرخوری، سیگار كشیدن و مصرف بی رویه الكل ممكن است بخوبی برای فرد تحصیل مرده آشكار باشد ولی در زندگی روزمره امكان دارد رعایت اعتدال را نكند. لذا جنبه رفتار در آموزش بهداشت از اهمیت قابل ملاحظه ای برخوردار است. بدون تأمین رفتار بهداشتی درست، آموزش بهداشت كامل نخواهد بود. در عین حال شناخت و آگاهی از دلایل پشت پرده رفتار خاص و شكل گیری گرایش مطلوب برای انجام رفتار نیز به همان اندازه مهم است.

خلاصه در یك كلام چنین می توان گفت، آموزش بهداشت عبارت از آموزش برای بهداشت یا آموزش در مورد بهداشت می باشد كه می بایست با شناخت نیازهای بهداشتی و اقدام برای رفع آنها انجام پذیرد.

تاریخچه آموزش بهداشت

با اینكه آموزش بهداشت همواره یكی از فعالیتهای اساسی نیروی انسانی شاغل در خدمات درمانی و بهداشتی بوده است، اما به عنوان یك رشته علمی و در چارچوب یك حرفه خاص در حدود یك قرن است كه آغاز به فعالیت كرده است. با این حال در سطح جهانی حتی تا اواسط قرن بیستم به عنوان یكی از وظایف اصلی در زمینه بهداشت عمومی نیز شناخته نشده بود. در حقیقت فعالیتهای منظم مبتنی بر طرح ریزی قبلی در آموزش بهداشت در سطح بین‌المللی پس از تاسیس سازمان جهانی بهداشت در سال 1948 آغاز می شود كه ایران نیز از كشورهای موسس آن بود.

در مراحل اولیه رشد بهداشت عمومی كه محور اصلی اندیشه ها، مسئله سالمسازی محیط و مبارزه با بیماریهای واگیردار بود، برداشت مجریان امور از خدمات بهداشتی این بود كه با اتكاء كامل به قوه مقننه و نیروی پلیس اقداماتی را در جهت و برای مردم به انجام رسانند. با رشد دیدگاههای تازه تر در بهداشت عمومی تدریجاً این ضرورت مطرح شد كه باید فعالیتهای بهداشتی را با مردم انجام داد و آنان را متقاعد كرد كه در رابطه با تندرستی خود مسئولیت بپذیرند.

یكی از فعالیتهای اولیه و مداوم سازمانهای بهداشتی كوشش در باره ارتقاء سطح دانش مردم و در نهایت مبارزه با بیماریها بوده است و بر این اساس بود كه اولین اقدامات در آموزش بهداشت توسط سازمانهایی كه با بیماری سل مبارزه می كردند معمول گردید. مبارزه با سل و فعالیتهای مرتبط با آن در طی سالیان متمادی توسط بسیاری از كشورهای دنیا معمول گردیده و سبب آگاهی توده وسیعی از مردم بویژه در كشورهای پیشرفته شد. از این فعالیتها می توان به مواردی چون تشكیل نمایشگاهها، انتشار جزوات، چاپ بروشورها، انتشار مقاله در روزنامه های دیواری، سخنرانی ها و نمایش اسلاید اشاره نمود. با گذشت زمان، فیلم، سینما، مجله، رادیو، تلویزیون و سایر وسایل ارتباطی نیز اضافه شد. همگام با سایر تحولات علمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان، متدرجاً فلسفه، اهداف و روشهای آموزش بهداشت نیز دستخوش دگرگونیهای زیادی گردید.

در ایران مدتها پس از تاسیس وزارت بهداری (سال 1320) عملاً فعالیتهای آموزش بهداشت در سطح محدودی از سال 1330 به بعد آغاز شد كه در ابتدا فعالیتهای آن متوجه مسایل ریشه كنی مالاریا گردید و متدرجاً در طی سالهای بعد فعالیتهایی نظیر بهسازی محیط، تألیف مواد درسی و مطالب خواندنی و تهیه پوستر و بولتن را بر عهده گرفت. از سال 1340 به بعد واحد آموزش بهداشت وزارت بهداری تجهیز شد و بحالت فعال تری درآمد. بالاخره در سال 1351، اداره آموزش بهداشت به دفتر آموزش بهداشت تبدیل شده و عهده دار انجام رسالت های مربوط به آموزش بهداشت در سطح كشور گردیده است.

اهداف آموزش بهداشت

با دگرگونی مفهوم تندرستی و وسعت یافتن ابعاد آن در سالهای اخیر مفهوم آموزش بهداشت و هدفهای آن نیز گسترده تر و عمیق تر شده است.

از جمله اولین هدفهای آموزش بهداشت این است كه به مردن كمك شود تا از پیدایش نارسائیهای بهداشتی جلوگیری نمایند، وضع و موقعیت تندرستی خود را در بهترین سطح ممكن حفظ كنند و در جهت بهبود تندرستی خویش، اعضای خانواده و اجتماع خود فعالیت نمایند بعبارت دیگر هدف آموزش بهداشت دستیابی به رفتارهای فردی و جمعی مناسب، در رابطه با امور و مسایل بهداشتی و بطور اختصاصی طرح ریزی و اجرای برنامه های آموزشی در زمینه بهداشت برای گروهها و قشرها و یا مسائل خاص است. بر این اساس تمامی وسایل ممكن در راه جهت دادن به نحوه زندگی و رفتارهای منتهی به پیشگیری از بیماریها یا آسیب دیدگی و یا برقراری استانداردهای متناسب تندرستی در سطح فردی و یا گروهی بكار گرفته می شود.