مقاله بررسی شهر تهران و اكوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت

مقاله بررسی شهر تهران و اكوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت

مقاله بررسی شهر تهران و اكوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت در 148 صفحه ورد قابل ویرایش

مقدمه

افزایش امكانات مادی ، كاهش زمان كار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ، پیدایش سالهایی در دوران جوانی كه فرد با فقدان و یا كمی مسئولیت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این پدیده را در جایگاهی قرار داده است كه بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد نمود . افزایش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه كشاورزی به 12 سال در جامعه صنعتی و حتی 19 سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یك نسل امروزی نسبت به سادگی بتوان از آن چشم پوشید . تأثیر بهره بردادری مطلوب از این بخش از زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شكوفایی شخصیت وی و در نهایت تكامل جامعه به حدی است كه برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند . ( ساورخانی ، 1370 ، 764 )

در شهرهای بزرگ تراكم بالای ساختمان ، كمبود و قیمت بالای زمانی ، مانعی بر سر راه ایجاد اماكن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساكنین شهر می باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ قدرت اداری موجود در این زمینه یكی از موانع اساسی پرداختن به این امر است . بدین معنی كه شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مكلف به برنامه ریزی می بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش می دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پاركها و فضاهای تفریحی داخل شهر و نیز خروج صدها هزار نفر از ساكنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از كمبود امكانات تفریحی شهر و نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری كه لزوم توجه به امكانات تفریحی شهری را اشعار می دارند .

شهر تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول كمتر از نیم قرن از سر گذرانیده و اینك به یكی از بیست كلان شهر پر مسأله جهان تبدیل شده است .

محدوه‌ تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یكنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر افزایش یافته در حالیكه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و خاستگاه طبیعی تهارن با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده است . گسترش خزندة شهر به دامنه های كوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و ادغام صدها روستا و هكتارها باغ و مزرعه در پیكر آن ، تمام حیات شهروندان را به مخاطره افكنده است .

در گذشته آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریكه از سده هشتم تا سده سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده كه آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنین به بهشت پریان توصیف كرده اند .

در سه دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از 300 هكتار از اراضی كشاورزی داخل محدوده 5 ساله و 2000 هكتار از اراضی محدوده 25 ساله به مصارف ساختمان های شهری رسیده است .

با توجه به شرایط حساس زیست محیطی و كالبدی تهران از یك سو ، و نیازهای روز افزون اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ، سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می شود . بنابراین لازم است كه در چارچوب برنامه ها و طرح های كلان شهر تهران ، برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یك بخش مستقل در برنامه ریزی شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .

با توجه به وضعیت اكولوژیكی منطقه ، خشكی اقلیم ، گرد و غبار كویری ، فشردگی بافتهای مسكونی و میزان زیاد آلودگی هوا و صدا ، ضروری است كه برنامه های مربوط به توسعه فضای سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراكنده در داخل شهر ، بلكه به عنوان یك نظام هماهنگ متشكل از انواع فضاهای باز و سبز درون شهری ، حاشیه شهری و برون شهری توسعه و انتظام پیدا كند .

پهنه جغرافیایی تهران با قرار گرفتن میان سلسله جبال البرز و دشت كویر از یك طرف ، دو رودخانه بزرگ كرج و جاجرود از طرف دیگر ، از تنوع محیطی و اقلیمی ویژه ای برخوردار است .

دامنه های سرسبز و دره های پر آب كوهستانهای شمالی تهران از چنان ارزشهای طبیعی، جاذبه های محیطی و چشم اندازهای بدیع برخوردار است كه بایستی به عنوان ذخائر طبیعی و ثروت ملی برای حال آینده مورد حفاظت و احیاء قرار گیرد . دره های شمالی تهران مانند سوهانك ، دارآباد ، دربند ، دركه ، فرحزاد و كن ، از دیر باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبیعت مورد استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه های البرز به نحو شتابناك مورد هجوم ساخت و سازهای بی رویه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهای اخیر ، همراه با تحول دیدگاهها در برنامه ریزی و مدیریت شهری در تهران و با توجه به رشد آگاهی زیست محیطی مردم ، اندیشه ها و تصمیمات مربوط به ایجاد پیوند میان شهر و طبیعت و ساماندهی دره های شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهی و طراحی شهری محور تفریحی فرحزاد » نیز به همین منظور در دست تهیه قرار گرفته است .

1 ـ 1 ـ اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی است . بخشی از عمر او كه از آن خود اوست . ساعاتی فارغ از كار روزانه و رنج ایام كه مصرف آن چیزی می كند كه خود می خواهد ، خود بر می گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نكند ، به رضا و رغبت دل می گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان زمان پدید آوردن و برای بی فكران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از اینروست كه این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی كه یك سوی آن بارو كردن عمر و زندگی و سوی دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات فراغت نزدیكترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگ دارد . اوقاتی كه به میل و اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشاركتهای داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فكری و در بسیاری از عرصه های دیگر زندگی صرف می شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ 1 ، 3 )

تفریح مجموعة اشتغالاتی است كه فرد كاملاً با رضایت خاطر برای استراحت یا كسب انرژی ، توسعة آگاهانه یا فراگیری غیر انتفاعی و مشاركت اجتماعی داوطلبانه ، بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آن می پردازد ، اوقات فراغت مدت زمانی است كه كار شخصی به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعالیتهای دلخواه خود می پردازد كه این موجب پرورش استعداد ، شكوفایی شخصیت و برآوردن نیازهای جسمی و روحی و اجتماعی می گردد . ( شهابی ، 1366 ، 7 ، 8 )

فراغت مدت زمانی است كه فرد به استراحت برای رفع خستگی ، به تفریح برای رفع كسالت و دلتنگی و به فعالیتهای انتخابی برای رشد و توسعه ظرفیتهای جسم و روح خود می پردازد . ( اردلان ، ؟ ، 38 )
فراغت زمان فروخته نشده ای كه متعلق به فرد است ، زمانیكه فرد به میل خود از آن استفاده می كند ؛ فراغت نوعی رهایی از وظایف اجتماعی است .
فراغت فضای توسعه انسانی است و به انسانی كردن كار منتهی خواهد شد . ( ماركس )

فضاهای فراغتی تهران
مقدمه

تهران ، شهری كه پایتخت حكومتهای دویست ساله اخیر ایران بوده است ، تحت تأثیر مستقیم نمونه های اروپایی و غربی در كنار فضاهای سنتی فراغتی كه عمدتاً زورخانه ، قهوه خانه ، كاروانسرا یا مسافرخانه بوده اند قرار داشته است . ورود مفاهیم جدید مهمانسرا ، هتل ، متل ، هتل ـ آپارتمان ، پانسیون ، سؤئیتهای كرایه ای و رستوران ، نشانگر نیاز به فضاهای جدید بود كه جوابگو به طرز زندگی جدبد باشند .

در تهران قدیم ، حضور موثر مذهب و فعالیتهای مذهبی در ساماندهی فضاهای گذران اوقات فراغت مشهود است . كاربریهای فراغتی به شكل و مفهوم امروزی وجود نداشت كه یا به دلیل ادامه داشتن زندگی سنتی قبلی و یا منتج از بی اطلاعتی از عدم وجود پاسخگوهای تفریحی و یا اقامتی موقت بود .

به تدریج از حكومت پهلوی اول ،‌ مفاهیمی چون مهمانسرا و هــتل در كنار مسافرخانه و كاروانسرا مطرح می شود و كافه ها و رستورانها متأثر از سبك غربی شكل می گیرند .

با گسترده تر شدن تهران در اطراف و خصوصاً در شمال ، كاربریهای فراغتی جدید در جای جای شهر و در اطراف و داخل آن شكل می گیرند و باعث توسعه گسسته فضاهای فراغتی می گردند ، از جمله استادیومها در حومه شهر ، هتلها ، كافه ها و رستورانها در راسته خیابانهای اصلی و هتل ـ آپارتمانها و ساختمانهای كرایه ای ، ابتدا برای مقیمان خارجی و بعد برای بقیه مسافران ، جای كاروانسراها را می گیرند . در حالیكه مسافرخانه و بعد زورخانه و در انتهای قهوه خانه كم رنگ تر می شوند .

مفهوم جدید پارك شهر به سبك اروپایی ، به عنوان تكه ای از طبیعت در داخل شهر بوجود می آید . زورخانه ها كم كم جای خود را به ورزشگاهها می دهند . با مهاجرت وسیع جمعیت به شهر در ابتدا قهوه خانه ها زیاد می شوند و بعدها جای خود را به هتل ، رستوران و هتل ـ آپارتمان می دهند . بعد از انقلاب ، توجه به پارك و فضای سبز بیشتر شده و پاركهای كوچك و بزرگ متعددی در دل شهر پدید می آیند و فضاهای جنگلی عمده شهر ساماندهی می شوند . با كاهش سیاحان ، هتلها توسعه نمی یابند ، ولی با افزایش جمعیت ، ساخت و ساز و احداث رستوران رونق می گیرد .

سیر تحول كاربری گذاران اوقات فراغت در تهران

با گذشت زمان و بر اساس رخدادهای خاص فرهنگی ، كاربریهای مثل قهوه خانه و زورخانه به عنوان فضایی برای گذران اوقات فراغت ، نقش خود را به كاربریهایی مانند رستوران و وزرشگاه محول نموده اند . مفهوم سنتی باستانی كاری و زورخانه رفتن تنها امروزه است كه مترادف با ورزش و سلامتی جسم گشته است . این در حالی است كه آیین فتوت و جوانمردی كه اساس و ركن تجمع در زورخانه است یكی از طرق سلوك برای اهل طریقت می باشد و فتوت نامه ها مبنایی برای راه و روش انجام فعالیتهای گوناگون حرف مختلف در جامعه شهری بوده است .

ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در محیط بیرون شهر تهران

بررسی فرصتهای گذران اوقات فراغت در محیط پیرامون شهر تهران از آن رو اهمیت دارد كه پیرامون شهر ها به عنوان گسترش زندگی در شهر به حساب می آید و هر چه سكونت در مجتمع های مسكونی ( در مقابل سكونت در ساختمانهای مسكونی تك خانواری ) بیشتر ، هر چه نسبت مساحت فضای باز قطعات مسكونی به فضاهای بسته كمتر ، هر چه استرس به وسیله نقلیه شخصی ( نرخ مالیكت خودرو ) بیشتر ، هر چه شبكه راههای شهری گسترده تر و هر چه شبكه محل و نقل عمومی فعالتر و فراگیرتر باشد ، حد استفاده از نواحی پیرامون شهرها چه در ساعات فراغت روزهای كاری و چه روزهای تعطیل هفته افزایش می یابد . در واقع استفاده از نواحی پیرامون شهرهای بزرگی چون تهران ، مفری است كه انسان شهرنشین برای فرار از زندگی شهری با تمامی مشكلات و پیچیدگیهایش بدان متوسل می شود .

فرصتهای موجود در محیط پیرامون شهر تهران در دو دسته نواحی باز ( چون نواحی كوهستانی ، آبی و غیره و نواحی بسته ( چون آثار تاریخی ، مذهبی ، رستورانها و غیره ) قابل طبقه بندی است . هر گونه فعالیت در جهت برنامه ریزی گذران اوقات فراغت در محیط پیرامون شهر تهران باید به چهار زمینه موضوعی زیر توجه كند :

1 ـ شناسایی نواحی واقع در محیط پیرامون شهر تهران كه از پتانسیل طبیعی یا مصنوعی آنها در جهت گذران اوقات فراغت استفاده نشده است .

2 ـ شناسایی نواحی واقع در محیط پیرامون شهر تهران كه محیط طبیعی آن به دلیل استفاده مداوم و مكرر برای گذران اوقات فراغت تخریب شده یا در معرض تخریب قرار گرفته است .

3 ـ شناسایی نواحی واقع بر محیط پیرامون شهر تهران كه از پتانسیل گذران اوقات فراغت آنها استفاده شده و محیط طبیعی آن نیز تخریب نشده و لطمه ندیده است .

4 ـ شناسایی نواحی واقع در پیرامون شهر تهران كه دارای پتانسیل گذران اوقات فراغتند ، اما در معرض توسعه شهری و صنعتی قرار گرفته اند .

ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران

تجربه های موجود برنامه ریزی شهری در دنیا بر فعالیتهای گذران اوقات فراغت در محیط پیرامون شهرها توجه داشته اند ، یعنی فعالیتهایی كه فعالتر بودن فرد را می طلبد ، اما هر چه محدودیتها و قیود درونی و بیرونی استفاده از محیط پیرامون شهرها بیشتر باشد ، توجه به برنامه ریزی گذران اوقات فراغت در دورن شهرها نیز بیشتر می شود . البته این جنبه از برنامه ریزی نیز با مشكلات و محدودیتهای خاص خود ، به خصوص در شهرهای بزرگی چون تهران روبرواست ؛ زیرا توسعه این گونه فضاها ( كه سودآوری قابل رقابتی با برخی دیگر از كاربردهای شهری ندارد ) در یك فضای فشرده شهری انجام می گیرد كه از یك سود زمین قابل توسعه در آن محدود و در نتیجه رقابت برای دستیابی به زمین شدید است و از سوی دیگر قیمت زمین در بازار عرضه زمین بالا و همواره رو به تزاید است .

( دانشپور . ؟ )

از بررسی ویژگی فضاهای بسته خاص گذران اوقات فراغت در دورن شهر تهران می توان به نتایجی به شرح زیر دست یافت :

بیشترین فرصتهای ورزشی در مناطق 1 و 2 و 3 و 4 و 6 قرار گرفته اند .
بیشترین فرصـتهای فرهنگی ، ورزشی و تفریحی در مناطق 1 و 7 و 3 قرار گرفته اند .
بیشترین فرصتهای فرهنگی در مناطق 1 و 3 و 6 و 12 و 16 قرار گرفته اند .
بیشترین فضاهای خرید در مناطق 6 و 12 قرار گرفته اند .
بیشتـرین كتابخـانه ها و كتابفروشیها در مناطق 4 و 6 و 11 و 12 قرار گرفته اند .
از نظر تنوع و میزان ، منطقه 19 و سپس دو منطقه 18 و 17 دارای كمترین فرصتها هستند .
سهم فضاهای خاص گذران اوقات فراغت از كل مساحت هر یك از مناطق 20 گانه شهر تهران بسیار كم است و بجز منطقه 16 ، سایر مناطق كمتر از 2% مساحت خود را به این گونه فضاها اختصاص داده اند .
سهم فضاهای خاص گذران اوقات فراغت از كل مساحت این گونه فضاها در سطح شهر چندان متفاوت نیست . هر چند كه دو منطقه 4 و 16 هر كدام در حدود 11% كل مساحت فضاهای خاص گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران را به خود اختصاص داده اند و منطقه 5 واقع در حاشیه شمال غربی شهر كه سهم بالایی از شهرك های جدید مسكونی تهران را دارد دارای كمترین سهم یعنی 2% است .