مقاله بررسی تاریخچه مسجد جامع بروجرد

مقاله بررسی تاریخچه مسجد جامع بروجرد

مقاله بررسی تاریخچه مسجد جامع بروجرد در 32 صفحه ورد قابل ویرایش

تاریخچه مختصر مسجد جامع بروجرد

شهرستان بروجرد كه در سی وسه درجه و پنجاه دقیقه عرض و چهل و هشت درجه و سی و شش دقیقه طول جغرافیایی قرار گرفته و از سطح دریا هزار و ششصد و هفتاد پنج متر ارتفاع دارد. از شمال محدود است به ملایر، از جنوب به لرستان و بختیاری، از غرب به الشتر و چغلوندی و از شرق به سربند و اراك و در گذشتة بخشی از عراق عجم بشمار می‌آمده.

طبق نوشته متون تاریخی، بروجرد دارای دو جامع عتیق و حدیث بوده و بعلت فرهنگ خاص گذشته كه مذهب از عوامل مهم و تعیین كننده بیشتر روابط اجتماعی بوده، كه وجود خاص گذشته كه مذهب از عوامل مهم و تعیین كننده بیشتر روابط اجتماعی بوده، كه وجود مسجد جامع در هر محلی، بعلت اقامه نماز خصوصاً از روستاهای اطراف جهت تهیه مایحتاج روزمره خود یك نوع مبادلات تجاری در كنار مساجد بوجود آمده كه نهایتاً باعث شكل گیری مراكز اقتصادی در این محلها را نموده و بمرور زمان به آن افزوده شده و بافت معماری با مركزیت مساجد جامع شكل گرفته و این مراكز اغلب شروع و تداوم و تكامل و شكل‌گیری مراكز اقتصادی در این محلها را نموده و بمرور زمان به آن افزوده شده و بافت معماری با مركزیت مساجد جامع شكل گرفته و این مراكز اغلب شروع و تداوم و تكامل و شكل گیری شهرهای قدیمی، می‌باشند كه در فراز و نشیب‌های زمان دستخوش تغییراتی شده و یا در زمانهای خاص به دلایل مختلف، محل قدیمی‌تر مطرود و محل جدیدی بجای آن ساخته شده است.

در مورد اینكه بنای اولیه مسجد در چه زمانی و توسط چه كسی بنیان گذاشته شده اطلاع دقیق و مستندی در دست نیست ولی قدر مسلم اینكه قبل از احداث مسجد در این محل، باستناد یافته‌های باستانشناسی در سال 1363، مشخص شده مسجد بر روی زمین بكر پایه‌گذاری نشده و قبل از احداث، در این محل زندگی می‌شده كه بعلت محدودیت ترانشه‌ها، با بقایای معماری برخورد نشد ولی لایه‌های تمدنی، كاملاً روشن و مشخص بوده، بنابراین مسجد جامع در یكی از قدیمی ترین مناطق بروجرد واقع است. در آن روزگار مردی امیر و ادیب بنام حموله بن علی البروجردی در شهر خود حكمران و وزارت آل عجل را نیز گردن نهاده بود، ابودلف را به شهر خود دعوت و برای ساختن مسجد جامع اندیشید و بهمراه هم كنار آتشكده ویران آن شهر رفته تا صلاحیت آن را از نزدیك بنگرند، ابودلف پس از دیدن اظهار داشت هذا مسجد العتیق … »

1- شناخت گنبدخانه و تعمیرات اساسی آن

پی دیوارهای گنبدخانه از سنگ سیاه مورق و سنگ لاشه با ملاط شفتته آهك ساخته شده، عمق پی نسبت به كف اولیه، حدود دو متر و ضخامتش حدود 330 سانتی متر می‌باشد، و بر روی لایه خاك رس كه در همین عمق واقع است گذاشته شده كه در گمانه B در سال 1362 مشخص گردید. از نظر استحكامی ضعفی در شالوده مذكور، دیوار گنبدخانه با ضخامت 270 سانتی متر گذاشته شده و فرم قرار گرفتن آن بر روی هر یك اضلاع عبارتست از، یك راهروی بزرگ در وسط و به فاصله حدود 175 تا 180 سانتی مت از طرفین، دو راهروی كوچكتر كه در ضلع جنوبی، بجای راهروی بزرگ محراب و بجای راهروهای كوچكتر، دو طاقنما تعبیه شده، كه هم مسئله قرار گرفتن محراب در این محل حل شده و هم از نظر قرینه سازی رعایت اصول شده باشد.

ارتفاع طاقبندی هشت گنبد، از روی دیوارهای چهار جهت حدود 302 سانتی متر، و فرم تویزه هشت، یك ردیف آجر نیمه بصورت رومی در بالا و در زیر ان یك ردیف بصورت طاق پر زده شده و مجموعاً ضخامت تویزه‌های هشت حدود 35 سانتی متر و عمق آنها روی اضلاع اصلی 9 رگه آجر (55 سانتی متر) كه چهار رگه در نما مشخص و پنج رگه داخل دیوار ولی در كنج‌ها حدود 180 سانتی متر، یعنی درست تا گوشه گنبد خانه و معادل عمق فیلپوش‌هاست.

مسئله قابل توجهی كه برای هر بیننده در نگاه اول قابل تشخیص اسیت اینكه ورودی‌های اصلی روی اضلاع شرق، غرب و شمال هركدام دارای دو تویزه متفاوت و مجزا از یكدیگر می‌باشند، از فرم آجركاری نمای داخلی چنین به نظر می‌رسد كه تویزه فوقانی زمانیكه كف را بالا آورده‌اند بصورت تزئینی، در آجرهای نما تراشیده شده، در حین تعمیر هشت و شانزده، از داخل روزن‌های فوقانی آنها، گمانه‌هائی زده شده و مشخص شد این تویزه‌ها در عمق دیوار ادامه داشته و نمای بیرونی آنها، نمائی است دستخورده و غیر اصلی كه در تعمیرات شكل درنمای طاقهای ورودیها اعمال شده، اما طاق زیرین ممكن است به دو دلیل ساخته شده باشد:

الف: زمانیكه كف بالا آورده شده، طاق اولیه بسیار كوتاه و ناهماهنگ با بنا بوده كه طاق زیرین در داخل طاق اولیه زده شده تا هماهنگی از نظر طول و عرض ممكن است در اثر ضعفی كه مشاهده شده، طاق داخلی را بعنوان تقویت كننده،‌ استفاده و در داخل طاق اولیه زده باشند، كه به نظر می‌رسد مورد اول معقول‌تر باشد، اما مسئله قابل ذكر اینكه، اگر سطح مقطع دو طاق مذكور را در نظر بگیریم، فرم اجرای طاق فوقانی بصورت رومی و طاق زیرین بشكل طاق پر است، كه در نمای طاق زیرین، با نماسازی كه انجام شده و به اندازه ضخامت یك آجر است، طاق رومی زده شده كه هماهنگ با قسمت فوقانی باشد.

اما چگونگی فرم ساختمانی از بیرون، به علت پوشیده بودن سطوح بیرونی چهار جفت،‌ و ساخت گنبد جدید بر روی گنبد آجری در سالهای اخیر، دقیقاً‌ روشن نیست. ولی از حد بام شبستانهای طرفین كه تداوم پاگرد هشت ضلعی پاگرد گنبد می‌باشد.

مسئله مهم دیگری كه در ضمن تعمیر، با آن برخورد شد، قسمتی از نمای آجری بیرونی شانزده، بر روی دیوار گنبد خانه باقی مانده بود كه دقیقاً مربوط به دوره‌های قبل است كاربندی بوسیله چوبها و الوراهائی به بدنه گنبد الحاقی و یا بهتر بگوئیم الصاق شده، این بقایای یافت شده در زیر دیوار پاگرد فعلاً پنهان است و مشخص می‌نماید كه شانزده قبلی در سطحی بالاتر از شانزده فعلی قرار داشته و از نظر كار كاملاً متفاوت با شانزده فعلی است.

همچنین ساق گنبد كه بصورت معقلی تزئین شده كه وجود این گنبد علاوه بر اینكه نفعی نداشته ضرر و زیانهائی بسیار، متوجه بنا نموده كه اهم ان به شرح ذیل است:

1- احداث گنبد الحاقی بنحوی است كه پاكار قوس گنبد بر روی قسمت فوقانی ساق گنبد اولیه سوار شده و عملاً وزنی در حدود دویست تن، بر روی پایه‌های گنبد خانه تحمیل نموده كه با توجه به ضعف‌های ایجاد شده در پایه‌ها، مرمت مشكلات بیشتری را باعث شده.

2- مصالح بكار رفته در گنبد جدید الاحداث ، آهن و سیمان و آجر و كاشی است كه با توجه به مصالح گنبد اولیه، علاوه بر سنگینی، بیشتر ناهمگون و ناآهنگ است و موجب عدم تطابق در انقباض و انبساط‌های و همچنین موجب نارسائی‌هائی در كاربرد آنها شده است و خصوصاً كاشیهای سطح گنبد كه از نوع نامرغوب می‌باشد پوسته نموده و شكسته و باعث ایجاد تركهائی در سطح گنبد شده و زمستان در اثر بارش برف و باران و یخبند آب به گنبد زیرین نفوذ نموده و با وجود پایه‌های آجری و سیمانی در حد فاصل دو گنبد آب در بین آنها جمع شده و به گنبد زیرین نفوذ نموده و باعث پوسیده شدن ملاط و آجرها گشته و نهایتاً‌ ضرر و زیان زیادی به گنبد آجری زیر وارد نموده است.

3- دراثر رطوبت موجود در حد فاصل دو گنبد،‌ و ایجاد تركیبات شیمیایی و اكسید شدن آهنهای مصرف شده موجب گردیده كه آهنهای موجود بصورت ورقه ورقه با قطرهای دو تا سه میلیمتر شده و در حد فاصل دو گنبد ریخته شود، كه در اثر تداوم باعث ریزش گنبد كاشی خواهد شد.

4- برای استوار نمودن آهنهای اسكلت گنبد، آهن هائی بصورت پایه به آنها متصل و بطرف مركز گنبد زیرین هدایت شده كه گویا طوقی فلزی در رأس گنبد آجری گذاشته و طرف دیگر پایه‌ها را به آنها متصل نموده‌اند.

5- بر روی گنبد آجری ز یرین، مقدار زیادی بتون (با حداقل با ضخامت شصت سانتی متر) ریخته شده كه علاوه بر سنگینی و وزنی كه به گنبد آجری تحمیل نموده، مانع تبخیر رطوبت حاصله در گنبد زیرین شده در نتیجه ضعف بیشتری متوجه گنبد نموده است.

6- گنبد اجری قدیم و ساق گنبد كلاً در زیر لایه بسیار ضخیم و ناهنجار كه فوقاً ذكر شد داشته باشیم، به حداقل ممكن رسانیده و دسترسیی به پوسته بیرونی گنبد و ساق گنبد را از بین برده است.

كتیبه و خط نوشته‌های مسجد جامع

قدیمی ترین خط نوشته‌ایكه در مسجد جامع بروجرد دیده می‌شود، كتیبه‌ای است كه در جبهه جنوبی گنبد خانه، بالای محراب بخط كوفی گلدار، نقش بسته و قسمتی از آن در دوره‌های بعد، جهت ساخت محراب، تخریب و قسمتی هم در زیر گچبری محراب باقی است.

متن آنچه كه قابل رؤیت می‌باشد چنین است:

بسم الله الهم اغفر امر هذالقبه الصدر الاجل مجدالدین ح… ابوالعز محمد بن طاهربن سعید اطال الله بقائه.

این كتیبه فاقد تاریخ می‌باشد، جهت شناسائی آن و تعیین زمان سعی شد. ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید شناخته شود، كه برای وی آرزوی طول عمر شده، بنابراین در زمان ساخت و نصب كتیبه وی زنده و در مصدر كار بوده است، جهت شناسائی او بررسی و تحقیق كوتاهی صورت گرفت كه نتیجه آن به این شرح می‌باشد:

نهمین پادشاه سلجوقیان مسعودبن محمد بن ملكشاه بن الب ارسلان بن جعفر بیك بن میكائیل بن سلجوق، برادرزاده سلطان سنجر سلجوقی، حاكم بر خطة غرب ایران بوده، در بدو امر خلیفه المستر شد با حكومت مسعود مخالف بود و با برادرزاده‌اش داود نظر موافق داشت. از این جهت خلیفه برای سركوبی مسعود لشگری فراهم آورده و راهی عراق عجم و كردستان شد، تاریخ گزیده در مورد این لشكركشی اینطور شرح می‌دهد: “ خلیفه المستر شد بقصد سلطان مسعود و سلطان بقصد خلیفه عزم رزم همدیگر كردند، در حدود دینور فریقین بهم رسیدند، جنگ رفت هزیمت بر لشگر خلیفه افتاد و خلیفه بر دست سپاه سلطان گرفتار شد، بظاهر مراغه ملاحده او را بدرجه شهادت رسانیدند، چنانكه ذكر رفت سلطان بعد از آن ببغداد شد، راشد خلیفه ازو منهزم شد و بر در اصفهان او نیز ب دست فدائی ملحد شهید شد و سلطان مسعود حكومت خود را در منطقه غرب مستحكم و رقیب را از میدان بدر برد.

اكنون با عنایت به توضیحات فوق مروری می‌كنیم بر كتیبه كوفی گنبد خانه:

“ بسم الله الهم اغفر امر هذالقبه الصدر الاجل مجدالدین … ابوالعز محمد بن طاهر بن سعید اطال الله بقائه”

با توجه به متن كتیبه، كه برای بانی گنبد طلب آمرزش نمود. و در آخر كتیبه،‌آرزوی طول عمر، مطالب ذیل قابل بررسی و توجه می‌باشد.

1- قسمت ریختگی و تخریب شده كتیبه، ارتباط قسمت اول و آخر كتیبه را قطع كرده، اما اگر به روال معمول زمان (سلجوقیان) توجه كنیم، كه در اینگونه نوشته‌ها اعم از كتیبه‌ها یا اسناد مكتوب زمان، اول سپاس و نام پروردگار، بعد طلب مغفرت و آمرزش برای فرد یا افراد، و در پایان آرزوی طول عمر یا دعا و در نهایت و خاتمه، گاهی تاریخ و زمان صدور فرمان یا دستور ذكر می‌شده، كه كلیه مراحل و موارد فوق در این كتیبه مراعات گردیده، به استثنای تاریخ كتیبه كه نوشته نشده، بنابراین، روش و سبك نوشته، همان سبك زمان سلجوقیان می‌باشد و از نظر فرم و شكل و خط (كوفی گلدار) نیز كاملاً‌ مشابه خطوط این زمان است.(نقشه 11)

2- موضوع دیگر اینكه،‌ در كتیبه صحبت از بانی گنبد است، نه مسجد، بنابراین بنظر می‌رسد كه عزالملك هم به تقلید ازاسلاف خود، گنبدی در مسجد جامع اضافه كرده (و شاید نوسازی و بازسازی كرده باشد) ولی قدر مسلم اینكه قبل از ساخت گنبد، مسجد جامع اضافه كرده (و شاید نوسازی و بازسازی كرده باشد) ولی قدر مسلم اینكه قبل از ساخت گنبد، مسجد جامع وجود داشته ، كما اینكه شواهد یافت شده نیز، تأیید همین نظر است.

3- نصب بكتیبه همزمان با صدارت ابوالعزمحمدبن طاهر بن سعید (عزالملك البروجردی) بوده، و همانگونه كه قبلاً ذكر شد، پس از كمال الدین محمد الخازن كه در شوال سال 533 با توطئه ؟؟؟؟ بقتل رسید وی بوزارت رسیده بود، اما پایان كار وی مانند بیشتر وزرا و امرای مشابه می‌باشد كه قربانی دسایس و توطئه یكدیگر شده‌اند.

بعد از كتیبه كوفی، قدیمی‌ترین خط نوشتة موجود در مسجد جامع، سنگ نوشته سر در ورودی غربی می‌باشد. در این سنگ نوشته نیز توضیح مختصری ضروری است. در تواریخ نوشته‌اند شاه عباس اول دوبار به بروجرد سفر كرده، بار اول در سال 1002 و بار دوم در سال 1005 ه.ق، كه در هر دو مورد جهت سركوبی شاهوردیخان لر، حاكم لرستان بوده ، ولی بموجب سنگ نوشتة مذكور مشخص می‌شود كه وی حداقل سه بار به این شهرمسافرت كرده كه در سال 1022 سفر سوم وی بوده است. متن سنگ نوشته مذكور به این شرح است:

فرمان همایون اشرف اقدس ابوالمظفر شاه عباس بهادر خان شرف نفاذ یافت: آنكه چون ممالك محروسه از نزول مرفه الحالند شفقت و مرحمت شاهنامه نیز دربارة رفع نزول بروجرد از لوازم شمرده، بتاریخ سنه اثنی و عشرین و الف” 1022

كه در این سنگ نوشته دستور داده می‌شود، همراهان شاه به شهر وارد نشوند، و دلیل آن چه بوده، دقیقاً روشن نیست، چون معمولاً ورود ؟؟؟ به شهر همراه با هرج و مرج و جور و ستم و ظلم و زور به اهالی شهر می‌شده و مخصوصاً در اینمورد خاص، شاه دستور عدم ورود سربازان را به شهر صادر نموده است.