بررسی معماری مساجد مختلف در شهر یزد

بررسی معماری مساجد مختلف در شهر یزد

پیشگفتار

مطالب این مجموعه با عنوان بررسی تزئینات ونقوش مسجد جامع یزد جمع گرد آوری شده و سعی برآن بوده تا جایی كه متون تاریخی باقیمانده و منابع و سوابق تاریخی مسجد جامع یزد اجازه داده است به ذكر توضیحاتی راجع به مصالح و كتیبه ها و تاریخ بنای آن و تغییرات ایجاد شده بر آن در طول سالیان، بپردازیم.

اگر چه نقوش شكل گرفته بر آن به طور عموم در تمام بناهای اسلامی ایران به چشم می خورد ولی خالی از لطف نبود كه به بررسی تزئینات این مجموعه بپردازیم زیرا مجموعه بنای مسجد جامع یزد در شهری است كه دارای بافت سنتی دست نخورده ای نسبت به بناهای شهرهای دیگر است، با این حال بناهای باستانی و اسلامی ایران همگی دارای لطف خاص خودشان هستند كه معماران تلاشگر و هنرمند با اطلاعات و دانش معماری بالابه تأ سیس بناها همت گمارده اند.

حال چه به صورت تحقیق دانشگاهی یا هنر عنوان دیگری قطعاً علاقه و توجه شخصی و میل به دانستن در مورد عظیم تاریخی داشته باشم و به این مسیر رنگارنگ قدم گذاشته و هنر گوشه دیگری از این سرزمین را ورق بزنیم، وارد فضای زیبا و ملكوتی شویم از داخل مقرنها عبور كنیم و ایوانها را پشت سر گذارده و راه پر پیچ و خم نقوش اسلیمی و ختایی را گرفته از داخل بوته ها گذشته م مناره ها را دور بزنیم تا شاید تفحه ای از روح و ذوق هنری معمار و نقشبند این بنا از روح خسته ما گذر كند و جانی تازه به ما ببخشد.

دیدن و مشاهده كردن این گونه هنر های تاریخی كه از سالیان باقی مانده شاید تلنگری باشد برای تمامی از تلاش افتادگان راه هنر و بروز خلاقیت و پشتكار.

مقدمه

هنر جو هره ای است كه از ذرات هر ایرانی به فضل الهی به ودیعه نماده شده است. به همین علت جلوه های هنر در تمام مظاهر و مقوله های زندگی ایرانی مانند:‌ معماری، نقاشی ، خط وكتابت ، پارچه بافی، قالی وگلیم بافی، فلزكاری، سفالگری و …… در طول تاریخ بروز و ظهور داشته و دنیایی از زیباییها، ذوق، خلاقیت و ابتكار را پدید آورده است.

یكی از مظاهر انعكاس هنر ایرانی در معماری این سرزمین است هنرمند معمار ایرانی، از ابتدای كار و ازهنگام بكارگیری آجر كه ازمصالح اولیه احداث بنا به شمار می رفته زیبا ترین نقشها و طرحها را هنگام احداث دیوارها و پوششی گنبد ها وگوشواره ها، مقرنس ها و طاقنما ها خلق كرده است و در روند تكاملی آن با گره چینی، گل اندازی، گره سازی وآجر كاری خفته و رفته، شاهكار های بی نظیری را به وجود آورده است.

هنگام استفاده از گچ با خلق گچبریهایی با نقوش هندسی، گیاهی، دنیایی از خلاقیت را كه در دنیا بی نظیر می باشد آفریده و در استفاده از چوب برای پنجره ها و درها با بهره گیری از فتونی نظیر منبت، مشبك، معرق، كنده كاری، خاتم سازی ونقاشی روی چوب، اعجاز باور نكردنی را پدید آورده است.

برای تزیین بنا از كاشیهایی یك رنگ، هفت رنگ، معرق، طلایی و …. شیشه و آیینه در شكلها و رنگها و ابعاد گوناگون، مدد جسته و دنیایی از زیبایی و خلاقیت و هنر را عرضه كرده و همه اینها به همراه حجاریهای زیبا، بنا هایی را در جای جای ایران بر پا و استوار كرده است.

بدون تردید تحقق این همه زیبابیها و خلاقیت جز به مدد عشق به معبود امكان پذیر نبود، چراكه بیشترین جلوه آنها را در مسجد، محراب و زیارتگاه می توان دید.

بناهای مذهبی، همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف درطول تاریخ بوده است، و به لحاظ همین اهمیت، پیوسته كاملترین تجربه های هنری هنرمندان برجسته هر دوره تاریخی در خدمت معماری و تزیین نقوش به كار رفته در احداث چنین اماكنی بوده است. این علاقه و توجه و بذل سرمایه های مادی و معنوی، نه از باب منافع اقتصادیو اغراض مادی، بلكه بر مبنای كشش و علاقه ای قلبی بر اساس گرایش فطری مردم به مكاتب الهی بروز كرده است. چه بسا مردمی كه با مشكلات و تنگناهای اقتصادی قرین بوده، اما در سرمایه گذاری برای مظاهر معنوی، از جمله بناهای وابسته به مقدسات مذهبی، از هیچگونه ایثاری فروگذار نكرده اند.

بناهای رفیع و با شكوهی كه در طول تاریخ برای معابد، مساجد وكلیساها،‌سر برافراشته اند، با یك پشتوانه قلبی و عشق حقیقی همراه بوده است.

در تاریخ اسلام، مسجد در رأس توجه مردم، به ویژه هنرمندان معتقد به مبانی دینی قرار داشته است. در دوره هایی كه اثری ازپیشرفتهای علمی و صنعتی در هیچ كجای عالم دیده نمی شود، بر جسته ترین آثار معماری جهان، از میان مساجد بزرگ در جای مانده است،‌ اگر چه به علل گوناگون، بویژه هجوم ارتشهای متجاوز بیگانه به كشورهای اسلامی بسیاری از ابنیه مهم و مساجد تاریخی دچار تخریب و ویرانی شده و آثار مهم مكتوب و میراث فرهنگی مسلمین كه دستخوش غارت و آتش سوزی در كتابخانه های مهم جهان اسلام شده است، ما را ا زگنجینه های مهمی محروم كرده است،‌ با این حال آنچه بر جای مانده، خود دریچه ای است برای شناخت عظمت معماری به كار رفته در بنای مساجد بزرگ تاریخی، بویژه آن كه در معماری و كاشیكاری بناها، مظاهر معنوی و مفاهیم والای مذهبی چه در انتخاب رنگ و چه در انتخاب شكل و فرم بسیار ماهرانه تلفیق شده اند،‌ و فضایی به وجود آورده است كه انسان شیفته معنویت را بسوی خود می خواند.

« مسجد » در معماری ایران.

در هنر و معماری ایرانی و به ویژه معماری مساجد با دو پدیده شكل و محتوایا عینیت و ذهنیت – و در یك كلام قالب و روح مواجهیم.

هنر معماری دارای سه جنبه است یكی جایگاه اثر در شهر یا معماری شهری ، طراحی خود بنا یا حجم اثر، و در نهایت هنر های وابسته به معماری كه شامل مواردی چون نور ورنگ و نقش است، می گردد كه این اخیر با آنكه نقشی محوری در آنچه كه معماری ایرانی نا مید ه می شود دارد، اما در دوره های پسین ، این شیوه یا مهجور گشته یا نقشی حاشیه یی یافته است. حال آنكه چنین ظرفیتی را دارد كه فضا سازی كند و بدون اینكه تركیب احجام نامتجانس ضرورت یابد، فضاهای دلخواه را ایجاد نماید.

انسان- و به تبع او اثر هنری- موجودیت نمی یابد، مگر آنكه قالب و روحی داشته باشد. قالب و روح دو وجه متفك یا همراه و تركیبی نیستند، بلكه وجوهی محشور و عجیبند كه هیچ كدام بدون دیگری موجودیت و معنا نمی یابد. نه هر قالبی محمل هر روحی است و نه روحی تاب نشستن بر هر قالبی را دارد. این دو تنها با یكدیگر موجودیت می یابد و رشد می كنند و مرتبت وجود می یابند.

درهنر معماری، اثر و روح حاكم بر جابجایی آن از یكدیگر منفك نیستندو نمی توانند كه باشند. نمی توان فضایی را تخیل نمود، بدون آنكه صورت و شمایلی برایش قائل گشت و به همین عنوان نمی توان صورت و شمایلی تصور نمود و مصالح آن را در نظر نداشت- روح فراخ در همنشین با قالب تنگ همچون انیسش خرد و تحقیر می گردد یا قالب شكسته بر می دارد. قالب فراخ نیز ذلیل روح خرد شده، ویرانه می شود. این دو تنها بار شد متناسب و همپای یكدیگر، كارا و زیبنده می گردند. درفضا سازی ایرانی علاوه بر تركیب یا انتزاع حجمی، از نقوش و رنگ و نور پردازی هم، به منظور القای انتزاع یا تركیب فضایی استفاده شایان و قابل توجهی می شود به این معنا كه در یك معنا كه در یك فضای راسته، شكست نور یا تفرق نقوش، قطعه ای را مجرء یا گسسته می نمایاند و بالعكس بدین لحاظ شناخت نقوش و در رأس آن گره بنایی، در فضا سازی ایرانی نقشی مؤثر و ناگزیر دارد.

موضوع قالب و روح در بیان هنری و فضا سازی معماری، نه ماجرای راكب و مركب كه بحث وجود و موجودیت است. تذهیب كاران در طراحی، اشكالی را می آفرینند كه « مداخل» نام دارد و آن صورت اشكالی است كه « روالت» به هنگام نقشپردازی خود بخود « بوم آلت» را نیز مد نظر دارد. و هیچ یك از آلتهای « رو» و « بوم» بدون دیگری موجودیت نمی یابند. اما هر مداخلی مناسب هر زمینه ای نیست. به این معنا كه تیزی و پخی یا راستگی و تقوس نقش مداخل را، نه اراده نتشبند كه منظور نظر او، یعنی مكانت و فضا سازی نقش است كه تعیین می كند. هرچند كه رنگ و نور نیز در این نقوش تأثیر ناگزیر و بسزا دارند، مداخل نهایتاً در پیچیده ترین و رفیع ترین مرتبت خود به گره بنایی مبدل می شود. گره درمسیر تحول خود از مداخل تا گره و از گره تا « گره در گره » و حتی « شاه گره » تا آنجا پیش می رود كه به شطرنج معماران معروف می گرد. اما در این عرصه همچنان انعطاف و قالب خود را به صور وطرق مختلف حفظ می نماید و به گره كند وتند و شل و در مواضعی دستگردان مبدل می شود كه به انضمام رنگ، قوالبی هم شأن و محشور با روح حاكم بر فضا سازی است.

معرفت حاكم بر هر اثر معماری یا شهری، نقشی بنیادین درتحول شخصیت و ادراك حیثیت آن اثر در طول زمان و همچنین در احساس مخاطبان ایفا می نماید. نقوش در فضا سازی نقشی تعیین كننده دارند. فضا سازی مناسب، با مجموعه تمهیدات مندرج در آن رمز ماندگاری و موجب جاودانگی این آثار در طول حیات بشری گردیده است.

كاربرد نقوش درحیثیت خارجی و فضا سازی درونی هر اثر معماری، مؤثر و بلكه تعیین كننده است. گره بنایی درمیان نقوش ایرانی جایگاهی رفیع و بی مانند دارد، تا آنجا شاید نقش دیگری همچون گره درفضا سازی معماری ایرانی عمومیت نیافته و دخیل نگشته است.

عملكرد های مساجد مختلف

همانگونه كه دین اسلام، تنها دین عبادت و پرستش و توجه به آداب و مراسم عبادی نیست و حوزه نفوذ احكام و قوانین آن شامل همه ابعاد و عرصه زندگی فردی و جمعی است، مسجد نیز، تنها فضایی ویژه برای عبادت نمی باشد.

بلكه علاوه بر جلسه های وعظ و ارشاد مسلمین، حلقه ها و مجالس درس و بحث نیز در آن تشكیل می شد و می شود. حتی پس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری كه فضای مدرسه به صورتی جدا و متمایز از مسجد پدید آمد، همواره در برخی ازمسجد ها تدریس علوم مذهبی تا قرن و دهه های اخیر ادامه داشته است. علاوه بر این اغلب مسجدها سنگر مبارزه اجتماعی مردم علیه حكام جبار، و كانون تجمع مردم در هنگام خوف و اضطرار بوده است.

مسجدها را از نظر دامنه تنوع و حوزه كاركرد های آنها می توان به چهار گروه طبقه بندی كرد: – گروه نخست، شامل مسجدهای جامع و مسجدهای بزرگی می شود كه توسط سلاطین، وزاء و حكام ساخته می شدند. اداره عموم این مسجدها توسط بانی یا مأموران دولتی صورت می گرفت و آنان در اغلب موارد به هر كسی اجازه پیشنمازی یا تدریس برگزیده می شدند. دربرخی از مسجدها ی جامع ، چند پیشنماز همزمان به اقامه نماز می پرداختند و پیروان هر مذهب و مسلك با اقتدا به پیشوای خود، نماز برگزار می كردند.

– گروه دوم، شامل مسجد های متوسطی می شود كه توسط بزرگان محلی، علما و یا مشاركت عمومی مردم ساخته می شد. در بسیاری از این مساجد ها برای پیشنماز و دیگر افراد مسجد، شرط خاصی وجود نداشت واز محدودیتهایی كه در مساجد نوع اول ایجاد می شد، خبری نبود. هرچند باید توجه داشت كه بعضی اوقات، پیرامون هر مذهب برای خود مسجد جداگانه ای می ساختند كه پیشنماز و مدرسان آن از پیروان شاخه های همان مذهب بودند.

– گروه سوم ، شامل مسجد- مدرسه ها می شود. با وجود آنكه تعداد این مسجد – مدرسه ها بسیار اندك و انگشت شمار است، اما اهمیت آنها از جهت اینكه دو عملكرد عبادی و آموزشی، همزمان و به موازات یكدیگر ، هر كدام بخشی از فضای كالبدی را به خود اختصاص داده اند، قابل توجه است. مسجد ومدرسه بسیار جالب آقا بزرگ در كاشان ، و مسجد و مدرسه سید در اصفهان از بارزترین نمونه های این گروه از مسجدها هستند.

گروه چهارم، شامل مسجدهای بسیار كوچكی می شود كه عمده ترین و شاید تنها عملكرد آنها، جنبه عبادی آنها بوده است و تنها در آنها نماز بجا آورده می شد. مثلاً درنایین برخی از مسجدهای كوچك هستند كه مساحتی درحدود ده متر مربع دارند. این مسجدها توسط افراد خیر خواه در محله ها یا در امتداد بدنه بازار و مراكز اقتصادی ساخته می شدند.

خصوصیات فضاهای كالبدی مسجد:

مسجدهای اولیه بسیار ساده ساخته می شدند و فضای كالبدی آنها متشكل از شبستانی بدون در بود كه در جلوی آن حیاط یا فضای باز نیمه محصوری وجود داشت. بتدریج و با گذشت زمان و روی كار آمدن حكومتها ی سلطنتی ، بر عظمت و شكوه معماری مسجدها افزوده شد. درایران عناصری از معماری بومی درفضای كالبدی مسجدها مورد استفاده قرار گرفت. ایوان، یكی از این عناصر بود. نخست، یك ایوان در شبستان اصلی و سپس دو ایوان روبه روی یكدیگر كه اغلب یكی به ورودی اختصاص داشت، به ساختمان مسجد اضافه شد. تعداد این ایوان ها در مرحله ای از تكامل طرح مسجد، به چهار عدد رسید. عنصر دیگر، عبارت ازچهار طاقی هایی بود كه در پیش از اسلام به عنوان بخشی ازفضای آتشكده ها و آتشگاهها موردبهره برداری واقع می شد و پس از اسلام بعضی از آنها به عنوان مسجد مورد استفاده قرار گرفت.

مسجد جامع

اسلام در آغاز عنصر پراهمیت و مشخصی را به شهر افزود. این عنصر یعنی مسجد جامع به صورت مهمترین ركن مذهبی شهر در آمد. مسجد جامع از نظر فضای معمولا در ارتباط قوی با سایر عناصر مركز شهر قرار داشته است. درصدر اسلام مساجد تركیب ساده ای داشتند. بنای مساجد اولیه بسیار ساده و بی پیرایه بود. مسجد پیغمبر (ص) در مدینه به همان شیوه ای كه خانه ها ساخته می شد، یعنی از خشت و گل درست شده بود. در زمان خلیفه عثمان ستونهای مسجد را سنگی نمودند و سقف آنرا با چوب ساج پوشاندند. در این دوره همچنین استفاده از گچ برای سفید كردن خانه ها درمدینه مرسوم شد كه این امر از سوی برخی از اولین مسلمانان ماند ابوذر غفاری نشانة دنیا پرستی قلمداد گردید. در دورة خلفای بنی امیه و بنی عباس مساجد به مجموعه های مفصل و با شكوهی مبدل شدند. در دوره های بعد تاریخ اسلام ساختن مساجد جامع باشكوه ادامه یافت و مسجد جامع از اركان اصلی ساختار شهر در سرزمینهای اسلامی گردید. موضوع ایجاد مساجد به صورت ساده به صراحت در قرآن مجید نیامده، اما از آبادانی مساجد سخن رفته است. مفسران بیشتر تحرك و آمد و شد و حضور جماعت انبوه نمازگزار و در مجموع رونق معنوی مساجد را نشانة آبادانی شمرده اند.

علاوه بر اهمیت مساجد جامع به مثابه یك مركز پر اهمیت تصمیم گیری اجتماعی – سیاسی در تاریخ شهرهای ایران باید از ارزشهای فضایی آن نام برد. هر چند در آثار پیشگامان برجستة مطالعات و تحقیقات معماری ایران ماند پوپ و گدار برخی جنبه های سبك معماری و فن ساختمانی مساجد ایرانی مورد بحث قرار گرفته، اما متأسفانه كار با قدرتی كه آغاز شده ادامه نیافته و نوشته های بعدی بیشتر به تكرار كار متقدمان پرداخته است.

مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد، در بافت تاریخی شهر[1] و در بخش شمالی محله دار الشفاء، در انتهای خیابان موسوم به مسجد جامع، از فرعیات خیابان امام خمینی (ره) فعلی واقع شده است.

این مسجد، در واقع دوبار بنا و تجدید بنا شده است. اولین بار در زمان حكومت گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله كالنجار (527-504 ق) از كاكوئیان یزد و به همت خود او صورت گرفته[2] كه در حال حاضر اثر چندانی از آن باقی نمانده است. این بنا به «مسجد جامع عتقیق (قدیم)» شهرت دارد. مسجد جامع عتیق طبق تصریح تاریخ یزد دارای «كتابخانه و جماعتخانه[3] و غرفه‌های[4] نیكو» بوده است[5]. «جماعتخانه» دیگری در همان قرن توسط دختران فرامرزبن علی، به مجموعه مسجد جامع تحقیق افزوده شد[6] و دو «غرفه» نیز توسط امیرشمس الدین و امیر بلغدر به این مجموعه اضافه گردید[7].

اما مسجد جامع نو در سال 727 ق. و توسط سیدركن الدین محمدبن قوام الدین محمدبن نظام (متوفی 732) بنا گردید كه مسجد كنونی را تشكیل می دهد. او «صفه[8] و گنبد و مقصوره[9] و غرفه ها» را با استفاده از سنگ آجر و گچ بنا نهاد ولی عمرش كفایت نكرد و شرف الدین علی آن را تمام كرده، مناره مسجد را نیز ساخت[10].

در سال 777 ق. طبق نوشته تاریخ یزد، «درگاهی و جماعتخانه‌ای» به مسجد اضافه شد. این امر به دستور شاه یحیی بن مظفر و توسط مولانا ضیاء‌الدین محمدمعمار صورت گرفت. درگاه مذكور با استفاده از «خشت پخته» ساخته شده است[11].

سال 809 ق. الحاقات دیگری به مسجد صورت گرفت و آن كاشی صفحه و زیر گنبد و محراب مرمرین و پایاب[12] مسجد است كه به همت خواجه جلال الدین محمد خوارزمی شروع و شاه نظام كرمانی آن را به اتمام رسانید[13].

ده سال بعد، شاه نظام پیش صفه[14] مسجد را با «كاشی تراشیده»[15]، زینت داد و كتیبه‌ای از صوره مباركه انافتحنا بر آن الاحق كرد و چند خانه ویرانه اطراف مجسد را خریداری و به جماعتخانه مبدل نموده، درگاهی در جنب آن ساخت، همچنین كاروانسرای ریسمان فروشان را كه روبه‌روی در بزرگ مسجد بود، داخل صحن مسجد نمود و حوض و چاه آبی نیز در مسجد احداث كرد[16].

الحاقات بعدی از آن بی‌بی فاطمه خاتون، همسیر امیر چخماق است كه مسجد میر چخماق هم ساخته اوست. او در 836 ق. سطح مسجد را از سنگ مرمر فرش كرده، دو ستون چپ و راست گنبد را مزین به كاشی معرق[17] نمود. او منبر مسجد را نیز با آجر منقش تجدید كرد[18].

در دوره حكومت شاه طهماسب، آقا جمال الدین محمد، دو منار بر درگاه اصلی مسجد بنا كرد و قبه ای[19] نیز بالای قبه گنبد مقصوره ساخت[20].

در اواسط قرن سیزدهم و در دوره حكومت شاهزاده محمد ولی میرزا بر یزد، به همت او شبستانی[21] زمستانی، در طرف غرب مسجد احداث شد و اطراف صحن رواق[22]‌هایی بنا نهاد كه همه از آجر و گچ است و صحن را نیز مورد تعمیر و مرمت قرار داد[23].

پس از این دوره تا احیاء مسجد توسط مرحوم وزیری، به نظر می رسد مسجد تقریباً به حال خود رها شده و توجه و رسیدگی لازم برای آن صورت نگرفته است.

مسجد جامع یزد، علاوه بر قدمت و فراز و نشیب هایی كه در طول تاریخ خود داشته، از جنبه معماری نیز در خور توجه و بررسی بسیار است. از وجوه شاخص معماری این بنا، سردر و مناره های رفیع آن است كه نمونه آن را در سرتاسر استان یزد، بلكه در بسیاری از نقاط ایران نمی توان یافت[24].

مناره های مسجد كه به گفته پوپ از بلندترین مناره های ایران است،[25] با ارتفاع خیره كننده ای بر روی سردر ورودی قرار گرفته، این مناره ها شامل ساقه‌ای[26] بلند است كه علاوه بر قسمت زیر گلدسته[27] بیش از یك سوم آن در بالای گلدسته امتداد یافته است. در پایین ساقه نقش «بسم الله» به صورت درشت بر زمینه كاشی معرق و در بالای آن عبارات «یا علی» و «یا محمد» به خط بنایی[28] در زمینه ای از آجرو كاشی به چشم می خورد. دو كتیبه شامل آیه «وان یكاد…»[29] به خط كوفی[30] و آیه اول سوره مباركه اسراء به صورت درشت تر با خط ثلث[31] در زیر گلدسته نمایان است. در قسمت زیر نعلبكی[32] مناره، مقرنس[33] كار شده و در بالای نعلبكی نرده ای گرداگرد لبه آن می‌گردد. از مجموع هاین دو، گلدسته ساده ای پدید آمده است. ساقه بالای گلدسته زیر مزین به انواع كاشی كاری معرق و آجر و كاشی است كه تا زیر تاج[34] مناره ادامه یافته است. تاج به صورت زیبایی مزین به خیاره[35] شده و در بالای آن توغی[36] قرار دارد.

سردر مسجد در ضلع شرقی واقع شده و بسیار رفیع است. به طور كلی در ایران قدیم (قبل از قرن نهم هجری) به درهای محل ورود به صحن بناهای مذهبی اهمیت زیادی می دادند[37]. سردر تقریباً به طور كامل مزین به كاشی است. تزئینات نمای بیرونی آن شامل نقول[38] و قاب بندی[39]های جرزهای[40] طرفین است. جز این، كتیبه ای در پیشانی[41] سیردر، بخشی از سوره مباركه «فتح» و كتیبه ای دیگر كه دور تا دور قوس پیش طاق[42] را فرا گرفته[43] سوره مباركه جمعه را به طور كامل در بر دارد.

در كنه[44] پیش طاق مقرنس های زیبایی به چشم می خورد كه با كاشی معرق تزیین شده است. در نیم دایره بالایی، اسماء خداوند در ترنج[45]هایی كار شده و در وسط مقرنس شمسه‌ای[46]، اسماء الله، محمد، علی، فاطمه، حسن، حسین شهید كربلا را نشان می دهد. در پیشانی درگاه كتیبه ای به خط ثلث عبارتی عربی را در بر دارد كه در سال 819 توسط شاه نظام كرمانی تهیه شده و اشاره به ایجاد بنا در عصر حكومت «شاهرخ بها در خان» دارد و در قسمت پایین هم طاقنمایی[47] به چشم می خورد كه درگاه ورودی در آن قرار گرفته است.

پایا دو پولو كه گویی مسحور تزئینات كاشی و گچبری مسجد شده، كتیبه های كاشی بنا را دارای ظرافتی كم نظیر معرفی می كند[48].

در دو لنگه مسجد[49]، چوبی و آلت سازی[50] شده است و از آثار قرن هشتم هجری[51] می باشد. در بالا و طرفین در زنجیری آویخته است كه می تواند كاربردهایی داشته باشد. رعایت اصل افتادگی و تواضع در هنگام ورود به مسجد، دخیل بستن یا حتی تمسك مجرمین برای رفع مجازات[52].

دهلیز[53] مسجد، چهار گوش و دارای دیوارهای گچی و سقفی گنبدی با تزئینات آجر و كاشی است[54]، كه در سال 777 توسط شمس الدین محمد برپا شده است[55]. بر دیوارهای دهلیز چند لوحه سنگی نصب است كه شامل وقف نامه و فرمان حكام وقت می باشد. با كمی دقت در می یابیم، مسجد جامع درهر شهر و آبادی و مخصوصاً دهلیز آن- كه اولین فضای سرپوشیده پس از ورود به مسجد است، در قدیم بهترین فضا و وسیله برای اطلاع رسانی به مردم شهر بوده، چرا كه مردم هر روز یا حداقل هفته‌ای یك بار، گذرشان به این مكان می افتاده است.

اولین لوحه كه به خط نسخ كنده شده و برطرف راست نصب است[56]، شامل وقف نامه‌ای است به این مضمون:

«وقف موبد نمود این سلطان محمود حاجی افضل، تمامی مجاری بیست و چهار جره[57] میاه قنات ابر نوآباد و چهارده جره و نیم میاه قنوات مریاباد حومه یزد بر بقعه معینه متصله به مسجد جامع كبیر یزد كه مقبره او، و اولاد اوست كه مال الاجاره آن را بعد از وضع مالوجهات و وجوهات دیوانی همه ساله مبلغ سه هزار دینار صرف روشنایی آن نمایند و هر سه روز مبلغ دیوست دینار به شخصی كه عالم به قراءات قرآن باشد دهند كه یك ختم كلام الله به جهت واقف در مقبره او قراءت نماید و هر ساله مبلغ دو هزار و چهارصد دینار در شب برات و رغایب و شب قتل و شب بیست و یكم ماه مبارك رمضان حلوا صرف فقرا نمایند. و تتمه مال الاجاره در روز عید غدیر به طلبه علوم دینی از قرار نفری یكصد دینار تسلیم نمایند ولله تعالی صبور و مباشرین موقوفات دخل و تصرف نكنند. خلاف كننده به لعنت خالق و الخلایق گرفتار باد. تحریراً می شهر محرم 1121 در قطعه سنگ الحاقی زیر با خط درشت تر «تولیت آن را اولاً به نفس خود مفوض نمود و بعد از خود به ولد حلبی خود و بعد به اولاد او و به اولاد هر یك كه ارشد و اتقی باشند الی انقراض العالم».

لوحه سنگی دیگری مربوط به عصر صفوی و وزارت میرزامحمدمحسن بر یزد كه در سال 1115 نفر شده بر طرف راست دهلیز نصب است[58] . مضمون این لوح رفع مزاحمت و تعدی فرماندهان و سپاهیان به مردم دارالعباده یزد، می باشد.

لوحه دیگر مربوط به سال 1047 ق. و شامل دلج.یی و استمالت شاه صفوی از مردم یزد به مناسبت تعرض طبقات مختلف و دریافت وجوه اضافه از این مردم این دیار است[59].

لوحه سنگی دیگری كه بر طرف چپ دهلیز نصب است[60]، مربوط به سال 1046 ق. است كه در آن شاه صفی صفوی، كلیه مالیات های ماخوذه از مردم را تخفیف داده است.

یك لوحه دیگر نیز برطرف چپ نصب شده[61] كه شامل حاشیه و متن است و به سال 875 ق. مربوط می شود. در این لوحه، سلطان حسن بهادر، رسوم بدعتی كه در یزد مرسوم بوده را برداشته است.

لوحه بعد كه آن هم دارای حاشیه و متن می باشد مربوط به سال 1022 ق. است[62]. كه درآن هم حكومت وقت، وجوهات و مالیات دریافتی از مردم را تخفیف داده است. از جمله این مالیات ها «وجوه تفنگچی» است.

یك قطعه دیگر لوح سنگی كه در حاشیه ای از كاشی معرق قرار گرفته[63] و با قطعه‌ای شیشه پوشانده شده، صلوات دوازده امام را در بردارد. اسامی دوازده امام در متن وسط داخل دایره هایی به هم پیوسته و نامشخص تهیه كننده آن و سال 777 ق. در حاشیه پایین به چشم می خورد.

در طرف چپ دهلیز، شبستان نه چندان بزرگ قرار دارد[64] كه در سال 777 به دستور شاه یحیی پادشاه آل مظفر ساخته شده[65] و دارای محرابی است با تزئینات مقرنس و هشت قطعه كاشی در داخل آن. در بالای محراب جهت تامین روشنایی از شبكه آجری استفاده شده و دیوارهای شبستان مزین به ازاده[66] است. پوشش این شبستان به كمك طاق و تویزه[67]صورت گرفته و نمای داخلی به طور كلی با گچ سفید شده است.

قبل از ورود به میانسرای[68] مسجد به یكی از شبستان های تابستانی[69] بر می خوریم كه شامل یك ردیف چشمه طاق[70] در ظع شرقی است. این شبستان از داخل با گچ سفید شده و از راه كوتاهی حدود 20 سانتی متر از سنگ، پایین دیوارها و ستون ها را زینت داده است. نمونه آن را در دو ضلع غربی و شمالی نیز شاهد هستیم[71]. بیرونی رواق های مسجد آجری و ساده است، تنها در رخبام[72] مزین به هره[73] می باشد[74].

ویژگی مشتركی كه در تمام طاق های مسجد به چشم می خورد، جناغی[75] بودن آن است كه یادآور معماری ایرانی است.

در پشت رواق های غربی مجسد، شبستانی وسیع با 48 ستون قرار دارد كه توسط شاهزاده محمدولی میرزا در سال 1240 ق. ساخته شده[76] و به شبستان «شاهزاده» شهرت دارد.